آموزه‌های بودیسم و تفکر نظری

تاریخی که برای دین بودا می‌توان در نظر گرفت از بدو تولد بودا است. بودا در دوره‌ای به دنیا آمد که بدبینی‌ها به اوج خود رسیده و برهمانان هند، رهایی و برتری را از آن خود دانسته و جامعه به طبقات چهارگانه ای منفک شده بود. مبادی و تعالیم بودا هر چند در نگاه اول بدیع به نظر می رسد اما نمی توان از نظر دورداشت، صد سال پیش از حیات بودا، دین جاینیزم که توسط مهاویرا پایه گذاری شده بود مبانی انسان دوستانه و اصل برابری انسانها را که بر پایه اصل ضمیر کلی، عدم آزار به جانداران (آهیمسا) و رهایی از رنج به معنای نفی این جهان خاکی است بنا نهاد.

در دین جاینیزم، در درجه اول شناخت و معرفت مطرح است و در تعالیم این دین توجه بسیار به مابعد الطبیعه می‌شود بدون آنکه واقعاً به خصلت عالم اعتقادی داشته باشند. در نظر جاینیزم، فرد به عنوان روح مطلقی در نظر گرفته می‌شود که همیشه زنده است و بر حسب اعمال نیک و بدش در گردونه تناسخ قرار می‌گیرد و باید در اثر ممارست و انجام افعال نیک و رعایت اصل آهیمسا در عدم آزار به جانداران در مسیر کمال افتد تا به رهایی نهایی برسد. دین جاینیزم طرفداران بسیار نیافته و گستره چندانی نداشت اما صد سال بعد دین بودا، طرفداران بسیار را از آن خود ساخته و حتی در قرون بعد گسترده تر شد و از دیار خود پا فراتر نهاده و توانست سرزمینهای دیگری را نیز تحت الشعاع خود قرار دهد.

بودا نظام فکری خاصی را بنیان نهاد، چنانچه هرکس در صف پیروان وی در می آمد از تنگنای رسم و رعایت اصول طبقاتی (کاست) آزاد می‌شد و در بین پیروان بودا هیچ تفاوت و کم و بیشی وجود نداشت. با تحقیق در مبادی فلسفی بودا می‌توان بدین نتیجه رسید که بودا هر گونه تفکرات فلسفی  غامض و پیچیده را رد می‌کند و طریقه جنیانه مارگه (طریقه علمی) را راه وصول به نجات و رهایی نمی‌داند.

در نظر بودا مباحث فوق الطبیعه و مباحث عقلانی وزنی ندارد. او  در راه و رسم خود روش عملی را در پیش می گیرد. به عبارت دیگر، از نظر بودا مشکل حقیقی انسان در مباحث فلسفی نیست بلکه آنچه حایز اهمیت است، ادراکات و احساسات است و انسان باید تمام جهد و سعی خود را بر فهم و کنترل و قبضه کردن شهوات و هواجس (هوای نفس) خود بنهد. بودا، از وجود مافوق طبیعتی که ازل و بالذات و خالق عالم و صانع جهان و آفرینش باشد و سرنوشت انسانها را در دست خود دارد سخنی به میان نیاورده و همچنین دعاهایی را که در وداها، موجود است و مناسک و مراسم و نمازهای برهمنان را در راه نجات انسان موثر نمی داند.

بودا راه وصول به حقیقت و رهایی و طریقه نجات هر سالک را تکیه بر خود و اعتماد به نیروی ذاتی خود می داند که تنها راه نجات آن تهذیب و تزکیه باطن است. دین بودا با تمام تفاوتها و تمایزاتش با اصول دین هندوئیزم دو اصل اساسی آن را پذیرفته و بدان احترام می گذارد: 1- قانون کرمه 2- تناسخ.

البته در رابطه با قانون کرمه هر چند اصل آن را پذیرفته اما نسبت به دین هندو تسامح و تساهل بیشتری در آن قایل شده و آن را تا حدی معقول ساخته است و بر این نظر است که انسان در هر طبقه هر صنفی که باشد در قلب خود می تواند چنان تغییر و تحولی ایجاد نماید و چنان باطن خود را تهذیب و تزکیه کند که بتواند از نتایج گناهان و ذنوب عصرهای سابق خود نجات یابد و هنگامی که فرد بر امیال و هواجس درونی خود کاملاً احاطه یافت و از حب وجود پاک شد، از قانون کرمه رهایی یافته و به مرتبه ارهت می رسد.

بودا بر اصل تجدید حیات تأکید کرده و بر این نظر است که ماده ذاتی روح از جسمی به جسم دیگر منتقل می شود و در واقع روح ماده مستقلی نیست که از پیکر وجود به کالبد وجودی دیگر در آید و آنچه از این حیات به حیات دیگر سیر می کند صفات حیات یا همان کرمه زندگی است که منتقل می شود و در مورد مسئله حیات و مسئله تقدیر، بودا بر آن است که همه چیز در این عالم در ظاهر و چه در باطن و چه در آفاق و انفس، همه در حال سیر و حرکت است و همیشه تغییر صورت می دهد. همچنین صانع مدبر مقتدری که همه موجودات را به یکدیگر مربوط و متحد ساخته باشد همان  وحدت عمومی نهانی در جهان هستی است. ولی آنچه در این عالم حقیقت دارد این مسئله است که انسان و سایر موجودات دائماً دستخوش تغییر و تبدیل اند و پیوسته در حال زایش و مرگ هستند و این حقیقت علی الدوام و پیاپی است و علی التوالی تکرار می شود.